ҰЛЫ ДАЛА ЖӘНЕ ТӨРТ ТҮЛІК МАЛ

Қазақстанның кең-байтақ даласы әлемдік деңгейдегі жер көлемі бойынша тоғызыншы орында.

Осы тұста Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Кең Дала» – біздің жеріміз. Осы жерде біз тұрып жатырмыз, өсіп жатырмыз, өркендеп жатырмыз, ұрпақ асырап жатырмыз. Осы жерде мемлекетімізді құрып, оның шаңырағын биік ете отырып, көк тудың астына жиналып жатырмыз. Біздің байрағымыздың өзінде көк аспан, жарқыраған күн бейнеленген» деп аса мән бере отырып қазақ елін «Ұлы дала елі» деп айтуында үлкен мағына жатыр.

Кең-байтақ Ұлы далада ержүрек қазақ халқы осы кеңістіктің ыстығы мен суығына өзін қалыптастыра отырып, мал шаруашылығымен кең көлемде айналысып, оны өркендете білді. Өйткені, осы саламен халқымыздың тікелей ерте заманнан бастап айналысуына негіз де бар еді. Ол ең алдымен әлемдегі жайылым жер көлемі бойынша қазақ даласы (187 млн-ға) бесінші ел болып саналатындығы, ғасырлар бойғы тәжірибе нәтижесінде халқымыздың ата кәсібі саналатын мал өсірудің қыр-сырын терең меңгеруі, ал ең бастысы, Жаратушының жайылымдық жерді мал шаруашылығын дамытуға халқымызға берген баға жетпес сыйы.

Қазақ тамаша селекционер-генетик. Ол сонау ерте заманда-ақ Ұлы даланың 40° суық қысына да, 40° ыстық жазына да шыдамды еділбай қой тұқымын, жабы және адай жылқы тұқымдарын, қос өркешті түйе тұқымын селекциялық сұрыптап асылдандырудың таңдау-жұптау тәсілдерін қолдану жолымен шығара отырып, оны қазақ жеріне қалыптастыра білді.

Жалпы, генетика ғылымының бағыттарының негізгілерінің бірі тектік зерттеулер дейтін болсақ, онда біздің ата-бабаларымыз ерте заманда-ақ жақын туыстық атастырудың адам баласының ағзасына, оның түр-келбетіне, болашақ денсаулығына кері әсер ететінін дәлелдей де, зерделей де білген. Түптеп келгенде үлкен философиялық мәнді де, мағыналы «Жеті атасын білмеген – жетім, жетесіз» деген ұлағатты ұғым қазақ жерінде қалыптасты. Қаншама заман өтсе де осы үрдіс жалғасуда. Бұл – Ұлы дала ұрпақтарының оң шешімі.

Жылқы малының тектік қасиеттеріне аса зор мән берген де біздің бабаларымыз. Тек өкініштісі – ол бізде жоқ жазбаша мәліметтер. Бабаларымыздың әрбір ұлағатты әңгімелері мен жасаған игі іс-әрекеттерінің бізге аңыз-әңгіме түрінде жетуі. Жылқы малы айғырының өзі ұрпағына шаппауы, өз үйірінен ажырасып қалған биенің үйіріне қайта келгенде айғырының оны жан-жақты тексеруі, әрі егер буаз болып келген жағдайда үйірінен қуып шығуы сияқты табиғи қасиеттерді зерделей білуі бабаларымыздың ақыл-ойының жоғары деңгейде болғанын дәлелдейді.

Ерте заманнан бері ойсыл қара тұқымын төрт түлік малдың қасиетті төресі деп кие тұтқан бабаларымыз одан алынатын сүт, ет, жүн және тері өнімдерімен қатар, оны көлік ретінде тиімді пайдаланған. Түйе сүтінің емдік қасиеттерін бабаларымыз ерте заманда-ақ білген. Шұбатты атам қазақ өкпе, асқазан ауруларымен қатар, түрлі созылмалы дерттерге, жалпы ағза әлсірегенде, әрі уланғанда емдік қасиеті жоғары өнім ретінде пайдаланған.

Ғылыми бағыттағы түйе шаруашылығындағы зерттеу жұмыстарына келер болсақ, бабаларымыздың бұл бағыттағы еңбектері ерекше. Ол ең алдымен түйе малының сүт өнімділігін арттыру бағытындағы жұмыстар, оны осы уақытқа дейінгі ірі ғылыми-зерттеулерге жатқызуға болады. Жалпы, түйе малының биологиялық өнімділік ерекшеліктеріне сәйкес 18 айлық сауым мерзімінде қазақтың қос өркешті түйесіне төменгі сүттілік (1750 л) және жоғары майлылық (5,8 %), ал осы көрсеткіштер бойынша түркімен аруанасына жоғары сүттілік (4000 л) төменгі майлылық (3,8%) тән.

Ал бабаларымыз ерте заманнан-ақ қазақтың қос өркешті түйесімен, түркіменнің бір өркешті аруанасына тән өнімділік ерекшеліктерін зерттей отырып, қазақ аруанасын шығарды, оның сүттілігі – 3500 л, майлылығы – 4,0%. Түйе тұқымдарын будандастыра отырып бабаларымыз қос өркешті қазақ түйесімен бір өркешті аруана түркімен түйесінің арасынан алынған будан түйелер пайда болды, олар Ұлы даланың табиғи климатының кез келген жағдайына да, жайылым азығының жетіспеуіне де өте төзімді болып қалыптасты. Атап айтар болсақ, ол будандар: нар-мая сүттілігі – 2956 л, майлылығы – 4,6%, инэр-мая сүттілігі – 3563 л, майлылығы – 3,5%, қоспақ сүттілігі – 1925, майлылығы – 4,6%, кез-нар сүттілігі – 3880 л, майлылығы – 4,5%. Осылайша, қазақ даласында түйе тұқымдарын будандастыру тәсілдері ерте заманнан-ақ кең көлемде өндіріске енгізіліп, бүгінге дейін осы салада пайдаланылуда.

Бабаларымыздың төрт түлік малды қазақ жерінде бағып-күтудегі жылдың төрт мезгілін тиімді пайдалану тәсілі де ғылыми тұрғыдан жоғарғы деңгейдегі шешімін тауып, бүгінге дейін пайдаланылып келе жатқандығын айтуымыз керек. 1905 жылы белгілі статист-экономист Ф.А.Щербина былай деп жазды: «Қазақтар керемет ботаник, олар әр алуан өсімдік түрлерінің ерекшеліктері мен малдың әр түрі үшін өсімдіктердің азықтық маңызын жақсы біледі», ал ғалым В.Я.Бенькович болса: «Бірнеше күн бойы ат үстінде өкпек желдің өтінде жүріп, қарлы боранда үйір-үйір жылқыларға ие болатын жылқышы қазақпен кім теңесе алады?» деп баға берген. Осы пікірлер сонау ерте заманда-ақ Қазақстанда төрт түлік мал өсірудің бай тәжірибесі болғандығын айқын көрсетеді.

Бабаларымыздың ғылымды инемен құдық қазғанмен теңестіруінде үлкен мән-мағына жатыр. Ол мал тұқымын шығаруға ұзақ уақыт қажеттілігінен туындаған болуы мүмкін. Өйткені бір мал тұқымын шығаруға ғалымның 25-30 жыл­дық өмірі мен еңбек жолы кететіндігін есептесек, ерте заманда-ақ атам қазақ ғылым жолының өте ауыр жол екендігіне мән берген.

Әр халықтың өз ғылыми бағыты бар, ал біздің халықтың алғашқы ғылыммен айналысқан саласы, ол мал шаруашылығы екендігі сөзсіз. Өйткені қазақ баласы малдың жаңа тұқымдарын шығарумен бірге, оны өсіріп, жайып-бағу, азықтандыру технологиясын жетік меңгерген. Оған мысал жоғарыда шығарылған қой, жылқы, түйе тұқымдарына деген сұраныстың бүгінге дейін азаймауы, ал сол мал тұқымдарының өзінің тұқымдық қасиеттері мен өнімділігін ғасырлар бойы сақтауы. Әлемде жыл сайын бірнеше мал тұқымдарының жойылуын ескерсек, бабаларымыздың шығарған еділбай қой тұқымы, жабы және адай жылқы тұқымдарының, қос өркешті түйе тұқымының ерте заманнан бері сақталуына қалай таңғалмайсың. Бабаларымыз аталған мал тұқымдарын өмірге әкеле отырып «Оларды тектік деңгейге дейін зерделей білген болар» деген пікір еріксіз ойға келеді.

Еділбай қойы – ғасырлар бойына созылған халық селекциясы негізінде шығарылған, қазақтың құйрықты қойларының ішіндегі ең ірісі. Қатаң ауа райы мен жұтаң жайылымдар жағдайларына жақсы бейімделген бұл мал бітімдерінің беріктігі, ет-май өнімділігі мөлшері мен сапасы бойынша елімізде теңдесі жоқ қой тұқымы болып табылады. Барлық қойлардан (саулықтардан да), әдетте қошқарларға ғана тән, дөңес тұмсықтылық байқалады.

Еділбай қойларының тұрқы ұзын, басы салыстырмалы түрде үлкен, кеудесі кең, арқа омыртқалары біртұтас, мықты, аяқтары ұзын және қуатты, құйрықтары үлкен тартыңқы немесе сәл түсіңкі келеді.

Қозыларының туған кездегі салмағы 4-6 кг-ға, 4-4,5 айлығында: еркек қозыларда 45-47, ұрғашы қозыларда 40-42 кг-ға жетеді. Бір жарым жастағы қойлардың салмағы ересек малдар салмағының 80-90%-на жетеді. Еркек тоқтылардан 6-7 айда – 24-25, 1,5 жылда – 40-47 кг ұша алынады.

Қазақтың жабы жылқысы – ғасырлар бойы табиғаттың қатал жағдайында жүргізілген халық селекциясы нәтижесінде шығарылған, Қазақстандағы жылқылардың ең көп таралған, етті-сүтті-жұмыстық бағыттағы тұқымы. Далалық аймақтарда – тұрқы ұзындау, ірілеу, ал таулы аймақтарда шағын денелі, моңғол жылқысына ұқсас, ойпатты жерлерде ортаазиялық міністі жылқылардың әсерінен қалыптасқан тұқымдық топтары бар. Тұқымның барлық топтарына ортақ ерекшеліктер: бойы биік емес, жыл бойы жайылымда ұстауға бейімделген, сыртқы орта жағдайларына төзімді, басы үлкен, тіпті сөлекеттеу, мойын ұзындығы орташа, жуан, кеудесі кең әрі мықты, арқасы кең, әрі жалпақ, бөксесі жуан әрі етті, аяқтары сүйекті әрі мықты, жал-құйрығы ұзын әрі қалың, терісі қалың әрі тығыз, түсі торы, жирен, сарғылт, көк, боз, қара. Айғырларының орташа тірідей салмағы – 470 кг-ға, биелерінікі – 450 кг-ға, төлдегіштігі – 90%-ға, 2,5 жасар құнандары ұшасының салмағы – 220 кг-ға, сойыс шығымы – 57%-ға, биелерінің 105 күндік сауым маусымындағы сүттілігі 1700 кг-ға жетеді.

Өмірзақ Озғанбай, Бесінбай Бегеніштің (2015 ж) мәліметтері бойынша, адай жылқысы – салт мінілетін қазақ жылқысының бір тұқымы. Басы биік, мойны ұзындау, шоқтығы биік, бәделі сұлу, арқасы, сауыры ұзын әрі салыңқы, аяғы жуан (бірақ етсіз) құйма тұяқты, суық пен ыстыққа төзімді, қысы-жазы жайылымда жүреді, күтім талғамайды.

Адай жылқысының ұзақ шабысқа төзімділігі, жүйріктілігі, шыдамдылығы Алматының Алатау бөктерінде 2011 жылы 15 мамырда өткізілген ат спорт жарысында белгілі болды. Маңғыстаудан барған адай жылқысының үш тұлпарының сол жарыста алдыңғы үш орынды еншілеуі аталған жылқы тұқымының ғасырлар бойы Маңғыстау және Атырау облыстарының шөлді-шөлейтті аймағына, Каспий бойына қалыптасуы, ауа райының суығына да, ыстығына да төзімді, әрі тұзды теңіз суымен қоректене отырып, Үстіртті даланың қуаңшылығына да, сусыз даласына шыдамдылығының нәтижесі болар. Адай жылқы тұқымын шығара отырып, қалыптастырған кең-байтақ Ұлы даланы игерген біздің бабаларымыз.

Бабаларымыздың игі ісін ғалымдар қазір де жалғастыруда. Көп жылғы ғылыми-зерттеулердің нәтижесінде Қазақстанда 17 қой тұқымы, 2 жылқы, 2 ірі қара малының тұқымдары шығарылды.

Қазақстан егемен ел болған алғашқы жылдары дүниежүзінде теңдесі жоқ Атырау қой тұқымы шығарылды. Ол қос өнімді, нарықтық экономика талабына сай, қажет болған жағдайда жоғары сапалы қаракөл елтірісін немесе тез жетілгіштік, ет-май өнімі мен сапалы елтірі өнімін бірдей өндіруге бағытталған мал тұқымы, дене тұлғасы қазақы етті қойға ұқсас, жаңа туылған кезінде өте әсем қаракөл елтірісін, ал есейгенде еділбай қой тұқымының еттілігін береді. Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарына жақсы бейімделген.

1992 – 2013 жылдардағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ғалымдар етті-майлы бағыттағы отандық (қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы мен еділбай қойы) және шетелдік (гиссар) қой тұқымдарын күрделі өндіре будандастыру негізінде, экологиялық таза, жоғары сапалы қозы етін өндіруге мүмкіндік беретін, таза тұқымды және жоғары генерациялы будандарының саны 75 мың бастан асатын, бәсекеге қабілетті жаңа ордабасы қой тұқымы шығарылды.

2013 жылы Қазақстанда шығарылған ордабасы қой тұқымы Ордабасы тұқымы ірілігімен, кеудесінің шығыңқы, енді де терең бітуімен, денесінің жұмырлығымен, құйрығының орташа ұзындығымен, майлылығымен аяқтарының берік те орташа биіктігімен, дене бітімінің беріктігімен, тұқыл мүйізділігімен, сондай-ақ жоғары өсімталдық қасиеттерімен сипатталады және жыл бойы жайылымда бағуда жоғары сапалы, экологиялық тұрғыдан таза қой, қозы етін өндіруді қамтамасыз етеді.

Жаңа қой тұқымының айрықша ерекшелігі, дәстүрлі жайылымда бағу жағдайында, етті және етті-майлы бағыттағы әлемдік қой тұқымдарымен бәсекеге түсе алатын, жоғары сапалы қозы етін өндіруге мүмкіндік беретін тез жетілгіштігі болып табылады. Енесінің бауырындағы 4 айлық еркек қозыларды 42-45 кг орташа салмақ және 52% сойыс шығымдылығымен етке тапсырса, олардың салмағы 18 айда 72-85 кг-ға жетеді. Ересек саулықтар мен аталық-қошқарлардың тірілей салмақтары 68-80 және 105-123 кг-ға сәйкес келеді.

Ел экономикасы мен халықтың әл-ауқатын арттыруда маңызы айрықша мал шаруашылығы мен мал азығы өндірісі салалары да тыс қалмай, «Агробизнес – 2020» бағдарламасының құрамына енді.

Мал шаруашылығы саласындағы мемлекеттік саясат саланы тұрақтандыру мен өркендетуге мүмкіндік беретін, бәсекеге сай, малдың өміршең тұқымдары мен сүлелерін шығару және өндіріске кеңінен ендіруге бағытталып, асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуға мемлекеттік бюджеттен бөлінген қаржыны тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін тетіктер қарастырылған. Кейінгі он жыл ішінде елімізге Канада, Венгрия, т.б. мемлекеттерден тұқымдық таза қанды сүтті ірі қара малын өсіру мақсатында Ақмола облысының «Родина», Солтүстік Қазақстан облысының «Зенченко и Компания», «Тайынша-Астық», Қызылорда облысының «РЗА», Алматы облысының «Байсерке-Агро», «Айдарбаев» және басқада шаруашылықтарда сүтті ірі қара малының голштин тұқымы әкелініп өсірілуде. Оларды жерсіндіру және Қазақстанның табиғи ауа райы жағдайына қалыптастыру бағытында жұмыстар жүргізіліп, сиырлардың сүт өнімділігі сауын мерзіміне (305 күн) 6,0-8,0 мың кг жетіп отыр. Қызылорда облысының Қазалы ауданы «РЗА» акционерлік қоғамында өсіріліп жатқан Венгрия селекциясының толық жастағы қара ала голштин тұқымы сиырлары сауын маусымында 8000 литрден артық сүт беруде. Осылайша «РЗА» шаруашылығы шөлді-шөлейтті аймақта ірі қара малынан жылына әр сиырдан кемінде 7000 литр сүт өндіруге болатындығын дәлелдеп отыр.

Қазақстанда қазіргі таңда мүйізді ірі қара малы етін өндірудің экспорттық әлеуетін дамыту жобасы кең ауқымда іске асырылуда. Өкінішке қарай, мүйізді ірі қара малы санының 1991жылмен салыстырғанда, 9,7 млн бастан, 2011 жылы 5,7 млн басқа дейін кемуі, сонымен бірге, етті бағыттағы мүйізді ірі қара малының да 82%-ы үй шаруашылықтарының еншісінде болуы, барлық мүйізді ірі қара санының 25%-ы ғана етті бағытта болып, олардың 87%-ы – өнімділігі төмен малдар болуы жобаны орындауға көп кедергі келтіруде. Алайда, Қазақстанның мүйізді ірі қара етін тұрақты экспорттаушы ел болып қалыптасуы үшін тауарлық шаруашылықтардағы мал саны мен сапасын арттыру – кезек күттірмейтін мәселе. «Агро­бизнес – 2020» жобасы дәл осы мәселені шешуге бағытталып, үлкен кешендер құру арқылы емес, көптеген фермерлік және шаруа қожалықтарын іске тарту жолымен жүзеге асырылуда. Фермерлік шаруашылықтардың тауарлық бағыттағы мал табындарының саны мен сапасын, сондай-ақ, олардың материалдық-техникалық негізін арттыру – бұл жобаның басты мақсаты әрі жүзеге асыру тетігі болып табылады.

Қазіргі таңда асыл тұқымды мал саны аз. Мал асылдандыру ісін жолға қою арқылы мәселені шешуге көп уақыт қажет және бұл нарықты қолдан шығарып алуға әкеліп соғады. Кедендік одақтың қалыптасуы Қазақстан етін нарыққа шығаруға кең жол ашқанымен, одақтастардың бізді ұзақ күте алмайтындығын ескеруіміз қажет. Жоспарланған мерзімде еліміздегі етті бағыттағы ірі қара малын тұқымдарын тиімді пайдалана отырып, шетелдерден мал әкелу тауарлық табындардың сапасы мен санын жедел арттырып, тұқымдық құрылымын жақсартуға мүмкіндік беретіні сөзсіз.

Кешегі кеңестік кезеңде жоғары өнімді, құнды генотиптерді сырттан әкелу жоспарлы іс болатын. Етті ірі қара малының герофорд, абердин-ангус, шароле тұқымдары шетелдерден әкелініп, олардың негізінде отандық қазақтың ақбас сиыры мен әулиекөл тұқымдары шығарылды.

Қазақтың ақбас сиыры тұқымы 1950 жылы жергілікті қазақ, қалмақ сиырларын герефорд тұқымы бұқаларымен будандастыру нәтижесінде шығарылған. Оған герефорд етті ірі қара малының – ет өнімділігінің сапасы мен тез жетілгіштігі, жергілікті сиырлардың бейімделушілік қасиеттерінің жоғарылығы тұрақты тұқым қуалауы қалыптастырылып, еліміздің кез келген аймақтарында оларды кеңінен өсіруге мүмкіндік берді. Сиырлардың өсімталдық, жайылымда қоңдану және бордақылану қасиеттері жоғары. Енелерінен бөлінген 7-8 айлық бұзаулардың тірідей салмағы 200-230 кг тартады. Табиғи жайылымдарда, қосымша жем бермей, жайып қоңдандыруда бұқашықтардың тәуліктік салмақ өсімі – 800-900 г-нан., ал бордақылауда 1000 г-нан асады.

 Малдардың етті пішіні анық байқалады. Түсі қызылдан қою қызылға дейін ауытқып отырады, басы, кеудесі, төсі, бауыры, аяқтарының төменгі бөліктері, құйрығының ұшы ақ. Жазда жүн жабындысы қысқа жылтыр болса, қыста денелерін ұзын, бұйра жүн басады.

Бұқалары – 850-1000, сиырлары 500-550 кг тірідей салмақ тартады. Қарқынды өсіру және бордақылауда 15-18 айлық бұқашықтардың салмағы 450-470 кг-ға, сойыс шығымдылығы 55-60%-ға жетеді.

Әулиекөл тұқымы 1992 жылы күрделі өндіре будандастыру әдісімен Қостанай облысының «Москалевский» тұқым мал зауытында шығарылды. Тұқым малдарында қазақтың ақбас сиырларының – бейімделушілік қасиеттері, ангусс тұқымының – тез жетілгіштігі, шароле тұқымының үлкен тірідей салмағы мен өсу қарқыны жақсы ұштасқан. Бұқалары – 900-1200, сиырлары 530-600 кг тірідей салмақ тартады, 7-8 айда 200-240 кг сал­мақпен енелерінен бөлінген бұқашықтардың бордақылаудағы тәуліктік салмақ өсімі 960-1200 г-ға, ұша шығымдылығы 58-64%-ға жетеді.

Асылтұқымды, өсіруге қалдырылған 18 айлық бұқашықтардың тірідей салмақтары 550-600 кг тартады.

Малдың түсі сарғылт, реңдері ақшыл-сарғылт пен қоңырқай-сарғылт аралығында ауытқиды. Сиырлардың сүттілігі бұзаулар салмақ өсімі бойынша 200-220 кг.

Әулиекөл тұқымы малдарының саны аздығына байланысты, тұқымның тектік әлеуетін арттыру және ішкі құрылымын байыту мақсатында шароле тұқымы бұқаларымен кіріспе будандастыру (қан жаңарту) жұмыстары жүргізілуде.

«Агробизнес – 2020» бағдарламасы аясында малды асылдандырудың жаңа бағыты ұсынылуда. Атап айтқанда, малдың асылтұқымдық құрылымын бағалауға өзгеріс енгізу, яғни мал тұқымының құндылығын анықтауда индексті бағалауға көшу. Қазақстанда ғалымдардың қатысуымен алғашқы рет малды индекспен бағалауда мал табындарын категориямен орналастыру арқылы бағалаудың жаңа отандық әдісі жасалуда.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев елдің бетін елімізде шығарылған өнімдерге көп бұру мәселесіне тоқталып келеді. Әрине, әр елдің өз өнім түрлері, мал тұқымдары, өсімдік сорттары болуы шарт. Мал шаруашылығындағы ең басты міндеттер – ол елімізде шығарылған мал тұқымдарын сақтай отырып, оған мемлекет тарапынан қаржылай көмек көрсету, шетелдерден әкелінген малдардың генотипін тиімді пайдалана білу. Тек Қазақстанның ауа райына, жайылымына, азығына қалыптасқан отандық мал тұқымдарынан айырылып қалмау біздің парызымыз екенін ұмытпауымыз керек. Сондықтан да мемлекет тарапынан бөлінетін қаржы ең алдымен Қазақстанда шығарылған отандық мал тұқымдарына бөліну қажет.

Мал шаруашылығын өркендетудің негізі болып саналатын мал азығы өндірісі саласы бойынша жүйені қалыптастыру қажет. Селекциялық-асылдандыру жұмыстары мен мал дәрігерлік шаралар нәтижелеріне мал азығы сапасы мен мал азығын дайындау жүйесінің әсері 65-80%-ды құрайды.

Еліміздегі мал азығы қорының барлық мүмкіндіктерін (мал азықтық дақылдар егу арқылы – 8 млн т. азықтық бірлік, шабындықтардан – 5 млн т. азықтық бірлік, жайылымдардан 20-25 млн. т. азықтық бірлік көлемінде мал азығын өндіруге болады) тиімді пайдалана алсақ, ішкі нарықты қамтамасыз етіп қана қоймай, ет және ет өнімдерін экспортқа тұрақты шығарып тұруға қол жеткізуге болады.

Қазақстанда мал азығын өндірудің үш тиімді көзі – жайылымдар, табиғи және екпе шабындықтар мен мал азықтық дақылдар егілетін жыртпалы жерлер бар. Пайдаланылатын барлық мал азығы теңгерілімінде жайылымдар үлесі – 50, шабындықтар – 30, ал жыртпалы жерлерден өндірілетін малазықтық дақылдар үлесі 20%-ды құрайды.

Еліміздегі жайылымдар қорының құндылығы Бүкіләлемдік даму банкінің есептеулері бойынша 1,2 млрд АҚШ долларына бағаланады. Жайылымдардың жалпы ауданы – 187 млн га-ды, ал олардың пайдаланылатын бөлігі 82 млн га-ды (43,6 %) құрайды. Жайылымдарды олардың жыл маусымдары, сондай-ақ, үстемелей шөп егу, суландыру және мал өсірушілердің қалыпты тұрмысы мен еңбек етуі үшін қолайлы жағдайларды жасай отырып, тиімді пайдалануды жолға қойылмауы (жайылымға малдың шектен тыс көп бағылуы, жайылым кезеңдерінің сақталмауы, жайылым алмастырылымының болмауы т. б.) жайылым мен мал өнімділігіне, аймақтар экологиясына кері ықпалын тигізеді. Сондықтан да бүгінгі таңда қолданыстағы жайылымдардың өнімділігі төмендеп, мал азығы қорының жетімсіздігі – 21-27, ал деградацияға ұшыраған жерлердің үлесі 32,3 %-ды құрады.

Осы жағдайларды ескере отырып, Қазақ мал шаруашылығы және мал азығы өндірісі ғылыми-зерттеу институты ғалымдары 2015 жылдан бастап отандық География институтының және Ұлттық ғарыштық зерттеулермен технологиялар орталығының ғалым мамандарымен бірлесе отырып, Географиялық ақпарат жүйесі технологияларын қолдану арқылы жайылымдардың өнімділігін зерттеу, оны ұлғайту және Қазақстан Республикасының жайылымдық мал шаруашылығын тұрақты қамтамасыз ету мақсатында заманауи жайылым қорларын басқарудың әдістемелік және әдістік негіздерін құруға кірісті.

Жайылымдық жер қорларының жер үсті мониторингі мен жерді қашықтықтан зондтау деректері бойынша Қазақстанның жайылым қорларының ғарыштық мониторингі негізінде табиғи жемшөп қорларының жағдайын, олардың өнімділігі мен өзгерісін тиімді пайдалану жолдарын таңдап және оларды жақсартудың іс-шараларын жедел түрде ескеруіне мүмкіндік беретін жоба іске асырылады. Қашықтық тәсілі бойынша алынған ақпарат жайылымды тақырыптық картографиялауға, сондай-ақ, алқаптар трансформациясы жөнінде, олардың оңтайлы пайдалануы мақсатында сұрақтардың шешілуіне негіз болады.

Жайылымдарда, олардың типологиясын, жағдайын, өнімділігін және басқа да параметрлерді дәлелдеу мақсатында Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстары жайылымдарының суландырылуы мен жемшөп алқаптарының сандық картасын жасауға арналған далалық аумағы 620 мың га жерде жалпы 40 контурлар бақыланылып, зерттеулер жүргізілді.

Деректер базасы ауылшаруашылық бірлестіктердің, әсіресе, ауданның қожалық шаруашылықтарының жайылым қорлары өнімділігі мен малшаруашылық жайылымдарының тұрақты қамтамасыздануы үшін керекті ақпаратты жедел түрде алуға мүмкіндік береді. Ақпараттық деректер базасы жайылым қорлары туралы ақпаратты жинақтауға, сақтауға және алуға арналып, оның көлемі блок, блок тармағы, бөлім түрінде берілген және кесте, диаграмма, түсініктеме жазбалар, сондай-ақ, ғарыштық түсірімдер мен карталар түрінде көрсетілген.

Алғаш рет Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстары бойынша заманауи Географиялық ақпарат жүйесі технологияларын пайдалану арқылы жайылым қорларын басқарудағы негізгі құрал болып табылатын картографиялық үлгілер жасалынуда.

Еліміздегі табиғи шабындықтардың жалпы ауданы 5 млн га-ға тең. Шабындықтар өнімділігінің төмендігі пішеннің нарықтық құнының тым жоғары болуына әсер етуде. Малды пішенмен қамтамасыз ету мәселелерін екпе шабындықтарды қолға алу, әсіресе, бос жерлерді (4,5 млн га.) тиімді пайдалану, көпжылдық шөптер (еркекшөп т.б.) және суармалы жерлердегі жоңышқалық көлемін арттыру арқылы шешуге болады.

Қазіргі таңда өзендер мен арықтар сағаларындағы шабындықтар (2,1 млн га.) мен көлтабандардан (0,72 млн га.) сапалы мал азығын тұрақты дайындау мүмкіндіктерін лайықты пайдалану мақсатында өзендердегі бөгеттер мен тоспаларды қайта жөндеуден өткізіп, іске қосу қажет.

Мал азықтық дақылдар өсіру тиімділігін талдау, балауса күйінде қолданылатын көпжылдық шөптердің орташа өнімділігін – 64,5 ц/га, ал бір жылдық шөптерде бұл көрсеткішін 32,5 ц/га дейін арттыра отырып, жыртпалы жерлерде егілетін мал азықтық дақылдардан алатын өнім көлемін екі есеге дейін көбейтетін мүмкіндіктер бар.

Елімізде көпжылдық шөптер мен мал азықтық дақылдар ұрықтарын өндіру ісі кейінгі кезде жолға қойыла бастады. Негізінен, ғылыми мекемелер өз сорттарының элита ұрықтарын өндіруде. Бірақ бұл сорттарды қабылдап алып, тауарлы шаруашылықтарға ұрық сатумен айналысатын арнайы тұқым шаруашылықтарын ұйымдастыру қажет.

Осы аталған шаралардың оң шешімін табуы Ұлы дала еліндегі мал шаруашылығы саласын әлемдегі алдыңғы қатарға шығарып, Елбасының мал шаруашылығы өнімдерін өндіруде алға қойған асқаралы межелері мен «Агробизнес – 2020» бағдарламасын ойдағыдай жүзеге асыруға қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Айқын-ақпарат.

30.12.2015